Lịch sử Cúp Bóng đá châu Phi (AFCON): Hành trình hơn sáu th…

Được tổ chức lần đầu tiên vào năm 1957, đây là giải vô địch châu lục lâu đời nhất trên thế giới vẫn còn tồn tại đến ngày nay, ra đời trước cả Giải vô địch bóng đá châu Âu (EURO) ba năm. Trải qua hơn sáu thập kỷ, AFCON không chỉ là một sự kiện thể thao mà còn phản ánh lịch sử chính trị, xã hội và quá trình đấu tranh giành độc lập của lục địa đen.

1. Giai đoạn Khởi nguyên và Bối cảnh Chính trị (1956 – 1962)

Ý tưởng về một giải đấu châu lục bắt nguồn từ tháng 6 năm 1956, khi để xuất thành lập Liên đoàn Bóng đá Châu Phi (CAF) được đưa ra tại đại hội FIFA lần thứ ba ở Lisbon. Ngay sau khi thành lập, CAF đã lên kế hoạch tổ chức giải đấu đầu tiên để đánh dấu sự ra đời của tổ chức này.

Giải đấu đầu tiên (1957): Vào tháng 2 năm 1957, Cúp Bóng đá Châu Phi lần thứ nhất được tổ chức tại Khartoum, Sudan. Giải đấu khởi đầu này không có vòng loại và chỉ bao gồm bốn quốc gia sáng lập CAF: Ai Cập, Sudan, Ethiopia và Nam Phi.

Tuy nhiên, ngay trước khi giải đấu diễn ra, một sự kiện chính trị quan trọng đã xảy ra. Nam Phi kiên quyết chỉ cử đội hình gồm toàn cầu thủ da trắng tham dự do chính sách phân biệt chủng tộc (Apartheid) đang áp dụng tại quốc gia này. CAF đã phản đối yêu cầu này và quyết định truất quyền thi đấu của Nam Phi. Kết quả là Ethiopia được đặc cách vào thẳng chung kết. Chỉ có hai trận đấu thực sự diễn ra tại giải: Ai Cập đánh bại chủ nhà Sudan 2-1 ở bán kết và sau đó thắng Ethiopia 4-0 trong trận chung kết để trở thành nhà vô địch châu lục đầu tiên. Tiền đạo Mohamed Diab El-Attar của Ai Cập đã ghi cả bốn bàn thắng trong trận chung kết này.

Sự mở rộng ban đầu: Giải đấu lần thứ hai năm 1959 tiếp tục được tổ chức tại Ai Cập với sự tham gia của ba đội cũ, và nước chủ nhà bảo vệ thành công ngôi vô địch. Đến năm 1962, số lượng các quốc gia giành độc lập tại châu Phi tăng lên, dẫn đến việc có chín đội đăng ký tham dự. Lần đầu tiên trong lịch sử, CAF phải tổ chức vòng loại để chọn ra bốn đội vào vòng chung kết tại Addis Ababa. Tại đây, Ethiopia đã đánh bại Ai Cập trong hiệp phụ để giành chức vô địch đầu tiên.

2. Kỷ nguyên của Ghana và Tinh thần Liên Phi (1963 – 1970)

Thập niên 1960 đánh dấu sự trỗi dậy của Ghana như một thế lực bóng đá mới, gắn liền với phong trào Liên Phi (Pan-Africanism) do Tổng thống Kwame Nkrumah khởi xướng. Đội tuyển Ghana, với biệt danh "Những ngôi sao đen" (Black Stars) – lấy cảm hứng từ hãng tàu của Marcus Garvey nhằm đưa người da màu trở về châu Phi – đã trở thành biểu tượng cho sự tự chủ của lục địa.

Năm 1963: Ghana đăng cai giải đấu và giành chức vô địch ngay trên sân nhà sau khi đánh bại Sudan.

Năm 1965: Ghana bảo vệ thành công danh hiệu tại Tunisia với đội hình chỉ giữ lại hai cầu thủ từ năm 1963, cân bằng kỷ lục hai lần vô địch của Ai Cập.

Năm 1968, thể thức thi đấu được mở rộng lên 8 đội chia làm hai bảng, và giải đấu chính thức được định hình tổ chức định kỳ hai năm một lần vào các năm chẵn. Cộng hòa Dân chủ Congo (lúc đó là Congo-Kinshasa) đã giành chức vô địch năm 1968. Tiền đạo Laurent Pokou của Bờ Biển Ngà nổi lên trong giai đoạn này với kỷ lục ghi 14 bàn thắng qua hai kỳ giải 1968 và 1970.

3. Thập kỷ Đa cực (1970 – 1980)

Giai đoạn từ năm 1970 đến 1980 được coi là "thập kỷ của các nhà vô địch" khi có sáu quốc gia khác nhau đăng quang: Sudan (1970), Congo-Brazzaville (1972), Zaire (1974), Morocco (1976), Ghana (1978) và Nigeria (1980).

Một sự kiện hy hữu xảy ra tại trận chung kết năm 1974 giữa Zaire và Zambia. Trận đấu kết thúc với tỷ số hòa 2-2 sau thời gian thi đấu chính thức và hiệp phụ. Đây là lần duy nhất trong lịch sử AFCON trận chung kết phải tổ chức đá lại. Hai ngày sau, Zaire thắng 2-0 để giành chức vô địch. Tiền đạo Mulamba Ndaye của Zaire đã ghi cả 4 bàn thắng trong hai trận chung kết này và thiết lập kỷ lục ghi 9 bàn trong một giải đấu – một kỷ lục vẫn chưa bị phá vỡ tính đến nay.

Năm 1978, Ghana trở thành quốc gia đầu tiên giành được ba chức vô địch châu lục, và vĩnh viễn sở hữu chiếc cúp phiên bản đầu tiên (Cúp Abdelaziz Abdallah Salem).

4. Sự thống trị của Cameroon và Bắc Phi (1980 – 1990)

Trong thập niên 1980, đội tuyển Cameroon nổi lên mạnh mẽ với biệt danh "Những chú sư tử bất khuất". Họ lọt vào chung kết ba lần liên tiếp (1984, 1986, 1988) và giành chiến thắng hai lần vào năm 1984 và 1988. Xen giữa sự thống trị của Cameroon là chức vô địch của Ai Cập năm 1986, khi họ đánh bại chính Cameroon trên chấm luân lưu.

Giai đoạn này cũng ghi nhận sự vươn lên của các đội tuyển Bắc Phi khác. Algeria, sau nhiều lần lọt vào bán kết và tham dự World Cup 1982, 1986, cuối cùng đã giành chức vô địch đầu tiên trên sân nhà vào năm 1990 khi đánh bại Nigeria.

5. Sự trở lại của Nam Phi và Mở rộng quy mô (1992 – 1998)

Thập niên 1990 chứng kiến những thay đổi quan trọng về cấu trúc và chính trị của giải đấu.

Năm 1992: Số đội tham dự vòng chung kết được mở rộng lên 12 đội. Bờ Biển Ngà giành chức vô địch đầu tiên sau loạt sút luân lưu kỷ lục (11 lượt sút) trước Ghana, đồng thời lập kỷ lục giữ sạch lưới trong tất cả các trận đấu của giải.

Năm 1994: Nigeria giành chức vô địch tại Tunisia, đánh bại Zambia – đội bóng vừa trải qua thảm kịch máy bay rơi khiến gần như toàn bộ đội hình thiệt mạng một năm trước đó.

Năm 1996: Đây là cột mốc lịch sử khi Nam Phi đăng cai tổ chức giải đấu sau khi chế độ Apartheid sụp đổ và lệnh cấm vận quốc tế được dỡ bỏ. Giải đấu mở rộng lên 16 đội (tuy nhiên thực tế chỉ có 15 đội thi đấu do Nigeria rút lui vì lý do chính trị). Nam Phi đã tận dụng lợi thế sân nhà để giành chức vô địch ngay trong lần đầu tham dự, một sự kiện mang tính biểu tượng xã hội to lớn.

6. Kỷ nguyên Vàng của Ai Cập (2000 – 2010)

Đầu thế kỷ 21 chứng kiến sự cạnh tranh gay gắt giữa hai cường quốc bóng đá là Cameroon và Ai Cập.

Cameroon bảo vệ thành công ngôi vô địch vào năm 2000 và 2002, trở thành đội thứ hai trong lịch sử (sau Ghana thập niên 60) và đội thứ ba (tính cả Ai Cập 1957-1959) làm được điều này.

Tuy nhiên, từ năm 2006 đến 2010, Ai Cập đã thiết lập một kỷ lục vô tiền khoáng hậu. Dưới sự dẫn dắt của thế hệ vàng với những cầu thủ như Mohamed Aboutrika và Ahmed Hassan, Ai Cập đã vô địch ba lần liên tiếp:

• 2006: Thắng Bờ Biển Ngà trên chấm luân lưu tại Cairo.
• 2008: Thắng Cameroon 1-0 tại Ghana.
• 2010: Thắng Ghana 1-0 tại Angola.

Với chuỗi thành tích này, Ai Cập nâng tổng số danh hiệu lên 7, trở thành đội bóng giàu thành tích nhất lịch sử giải đấu. Họ cũng thiết lập kỷ lục 19 trận bất bại liên tiếp tại AFCON tính đến năm 2010.

7. Thay đổi thể thức và Giai đoạn hiện đại (2012 – Nay)

Để tránh trùng lịch với FIFA World Cup, CAF quyết định chuyển thời gian tổ chức AFCON sang các năm lẻ bắt đầu từ năm 2013. Do đó, hai giải đấu đã diễn ra liên tiếp vào năm 2012 (Gabon/Xích đạo Guinea đồng đăng cai) và 2013 (Nam Phi đăng cai).

Mở rộng lên 24 đội: Vào tháng 7 năm 2017, CAF thông báo quyết định mở rộng số đội tham dự vòng chung kết từ 16 lên 24 đội bắt đầu từ giải đấu năm 2019. Đồng thời, thời gian tổ chức cũng được dời sang tháng 6 và tháng 7 để không ảnh hưởng đến mùa giải của các câu lạc bộ châu Âu, mặc dù yếu tố thời tiết tại một số nước chủ nhà sau đó đã buộc CAF phải linh hoạt điều chỉnh lại thời điểm này.

Trong giai đoạn này, các nhà vô địch mới và cũ lần lượt đăng quang:

• Zambia (2012): Chiến thắng đầy cảm xúc tại Libreville, nơi đội tuyển của họ từng gặp nạn năm 1993.
• Bờ Biển Ngà (2015, 2023): Khẳng định vị thế cường quốc.
• Cameroon (2017): Giành chức vô địch thứ 5.
• Senegal (2021): Giành chức vô địch đầu tiên trong lịch sử sau khi đánh bại Ai Cập.
• Hiện tại, Bờ Biển Ngà đang là đương kim vô địch sau chiến thắng tại giải đấu năm 2023 được tổ chức trên sân nhà.

Nếu quan tâm, độc giả có thể tìm đọc các bài Lịch sử SEA Games hay Lịch sử UEFA Champions League và nhiều giải đấu khác trong chuyên mục Lịch sử giải đấu của chúng tôi.

Bảng Tổng hợp Dữ liệu Lịch sử AFCON