Lịch sử FA Cup: Hành trình xuyên thế kỷ của giải bóng đá lâ…

Cúp Challenge Hiệp hội Bóng đá, thường được biết đến với tên gọi Cúp FA (FA Cup), là một giải bóng đá loại trực tiếp hàng năm của bóng đá nội địa Anh. Được tổ chức lần đầu tiên vào mùa giải 1871–72, đây là giải đấu bóng đá quốc gia lâu đời nhất trên thế giới. Giải đấu được tổ chức và đặt tên theo Hiệp hội Bóng đá Anh (the FA). Một giải đấu dành cho nữ tương đương, Cúp FA Nữ, cũng đã được tổ chức từ năm 1970.

Lịch sử

Thế kỷ 19

Vào ngày 20 tháng 7 năm 1871, tại văn phòng của tờ báo The Sportsman, C. W. Alcock đã đề xuất với ủy ban Hiệp hội Bóng đá rằng "việc thiết lập một Cúp Thách thức (Challenge Cup) liên kết với Hiệp hội là điều đáng mong đợi, trong đó tất cả các câu lạc bộ thuộc Hiệp hội sẽ được mời tham gia tranh tài". Các thành viên khác của ủy ban bao gồm:

• A. Stair (Thủ quỹ F.A.) (CLB Upton Park)

• C.W. Stephenson (Trường Westminster)

• J.H. Gifford (Civil Service)

• D. Allport (Crystal Palace)

• M.P. Betts (Trường Harrow)

• Đại úy Francis Marindin (Royal Engineers)

Giải đấu Cúp FA đầu tiên được khởi tranh vào tháng 11 năm 1871. Sau tổng cộng 13 trận đấu, đội Wanderers đã đăng quang ngôi vô địch trong trận chung kết tại Kennington Oval vào ngày 16 tháng 3 năm 1872.

Năm sau đó, Wanderers bảo vệ thành công danh hiệu sau khi được miễn thi đấu cho đến tận trận chung kết (được gọi là "Vòng Thách thức"), nơi họ đánh bại Đại học Oxford để giữ lại chiếc cúp. Các quy tắc đã được thay đổi vào mùa giải sau đó để khích lệ các đội nỗ lực tiến vào chung kết thay vì biết trước đối thủ của mình là ai từ sớm.

Năm 1875 chứng kiến trận chung kết đầu tiên phải đá lại giữa Royal Engineers và Old Etonians vào thứ Bảy ngày 13 tháng 3 (tỉ số 1–1 sau hiệp phụ) và vào thứ Ba ngày 16 tháng 3 (tỉ số 2-0 nghiêng về Royal Engineers), cả hai trận đều diễn ra tại Kennington Oval.

Mô hình cúp hiện đại bắt đầu được hình thành từ mùa giải 1888–89, khi các vòng loại được đưa vào áp dụng. Các câu lạc bộ thi đấu theo khu vực cho đến khi chỉ còn một đội lọt vào vòng loại thứ tư. Cũng trong mùa giải này, "sự kỳ diệu của chiếc cúp" bắt đầu khi Warwick County trở thành đội bóng ngoài hệ thống giải vô địch (non-league) đầu tiên đánh bại một câu lạc bộ ở Giải hạng Nhất vào ngày 6 tháng 10 năm 1888, với chiến thắng 2–1 ngay trên sân của Stoke.

Thế kỷ 20

Trận chung kết Cúp FA năm 1901 được giành bởi câu lạc bộ London là Tottenham Hotspur, đội bóng đã trở thành câu lạc bộ ngoài hệ thống giải chuyên nghiệp (Football League) duy nhất từng giành được Cúp FA sau khi Football League được thành lập năm 1888 (khi đó Tottenham đang chơi tại Southern League). Trận chung kết giữa Tottenham và Sheffield United tổ chức tại Crystal Palace đã thu hút 110.820 khán giả, kỷ lục đám đông lớn nhất cho một trận bóng đá vào thời điểm đó.

Trận đấu kết thúc với tỉ số hòa 2–2, với cả hai bàn thắng của Spurs đều do Sandy Brown ghi, và một bàn thắng gây tranh cãi của Sheffield United. Đây là trận chung kết đầu tiên được ghi hình và cũng là lần đầu tiên một quyết định của trọng tài được chứng minh là sai qua đoạn phim vì nó cho thấy bóng chưa lăn qua vạch vôi. Trận đá lại được tổ chức tại Burnden Park, Bolton vào ngày 27 tháng 4 năm 1901, trận này Spurs thắng 3–1.

Trong trận chung kết năm 1915, Sheffield United đánh bại Chelsea 3–0 tại Old Trafford. Trận chung kết này được gọi là "Chung kết Cúp Khaki" do số lượng lớn binh lính mặc quân phục đến dự khán. Năm đó, giải đấu Cúp FA đã gây tranh cãi vì Chiến tranh thế giới thứ nhất đã bắt đầu, và có những lo ngại về việc liệu có nên tiếp tục giải đấu giữa bối cảnh chiến tranh hay không. Tuy nhiên, Hiệp hội Bóng đá lập luận rằng việc tiếp tục thi đấu sẽ giúp giải tỏa tâm lý cho công nhân và binh lính. Giải đấu bị tạm hoãn vào năm sau đó.

Trận chung kết năm 1923 là trận chung kết Cúp FA đầu tiên được chơi tại sân vận động Wembley (lúc bấy giờ được gọi là Sân vận động Empire). Hơn 200.000 người đã chen chúc vào sân vận động vốn chỉ có sức chứa 127.000 người và nhiều người đã tràn xuống cả mặt sân. Cảnh sát cưỡi ngựa đã phải mất 45 phút để dọn dẹp mặt sân trước khi trận đấu bắt đầu. Bolton Wanderers đã đánh bại West Ham 2–0 trong trận đấu đó.

Thông lệ các đội từ hai hạng đấu cao nhất được miễn thi đấu cho đến vòng ba bắt đầu từ mùa giải 1925/26. Trận chung kết năm 1926 là trận đầu tiên được chơi dưới sự thay đổi của luật việt vị.

Cúp FA 1945–1946 là giải đấu đầu tiên được tổ chức sau khi bị tạm hoãn trong Thế chiến thứ hai. Chỉ duy nhất trong mùa giải này, do trình độ của các giải Football League North và Football League South không đồng đều, để tăng thu nhập cho các câu lạc bộ, mỗi cặp đấu được diễn ra theo hai lượt (một lượt đi, một lượt về với tổng tỉ số để quyết định đội đi tiếp) nhằm tăng số trận đấu trong mùa giải. Các trận đấu có tỉ số hòa sau hai lượt sẽ được đá lại tại sân vận động của đội đã đá lượt về trên sân khách. Trận chung kết diễn ra tại địa điểm trung lập vẫn là một trận đấu duy nhất, quyết định bằng hiệp phụ nếu hòa sau 90 phút. Derby County đã giành chiến thắng 4–1 trong trận chung kết.

Trong kỳ Cúp FA 1966–67, quyền thay người đầu tiên đã được cho phép sau nhiều năm các trận chung kết diễn ra trong thế trận không cân bằng do cầu thủ gặp chấn thương buộc phải rời sân sớm. Các cầu thủ từng bị gãy xương trong các trận chung kết năm 1956, 1957, 1959, 1960, 1961 và 1965. Tuy nhiên, quyền thay người không được sử dụng trong trận chung kết cho đến năm sau đó tại chung kết Cúp FA 1968, khi Dennis Clarke thay thế John Kaye cho đội West Bromwich Albion.

Năm 1970 chứng kiến trận chung kết Wembley đầu tiên phải đá lại. Trận đá lại diễn ra tại Old Trafford do mặt cỏ sân Wembley bị hư hại bởi chương trình "Horse of the Year Show", cuộc đối đầu giữa Chelsea và Leeds United. Năm 1970 cũng có trận tranh hạng ba đầu tiên với việc Manchester United đánh bại Watford 2–0. Trận tranh hạng ba này chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, và mùa giải 1973–74 chứng kiến trận tranh hạng ba cuối cùng giữa Leicester City và Burnley, với phần thắng 1–0 nghiêng về Burnley.

Năm 1972, Cúp FA kỷ niệm 100 năm thành lập (mặc dù đây không phải là mùa giải thứ 100 do bị gián đoạn bởi hai cuộc chiến tranh thế giới). Leeds United đã thắng trận chung kết trước đội đương kim vô địch Arsenal. Trận chung kết Cúp FA năm 1973 là kỷ niệm 50 năm Wembley trở thành địa điểm tổ chức chung kết.

Năm 1981, trận chung kết Cúp FA lần thứ 100 diễn ra giữa Tottenham Hotspur và Manchester City. Trận đấu kết thúc với tỉ số 1–1 sau hiệp phụ. Lần đầu tiên, trận đá lại được tổ chức ngay tại Wembley – trước đó các trận chung kết đá lại thường diễn ra ở các sân trung lập khác. Tottenham thắng 3–2.

Trong kỳ Cúp FA 1990–91, cặp đấu vòng bốn giữa Arsenal và Leeds United đã phải đá lại ba lần. Sau lần đá lại thứ ba, FA quyết định kể từ vòng một trở đi, chỉ đá lại một lần, sau đó đến hiệp phụ và loạt sút luân lưu để tránh việc tồn đọng lịch thi đấu. Trận bán kết năm này là trận đầu tiên được chơi tại Wembley, với việc Tottenham đánh bại Arsenal 3–1, bao gồm cú đá phạt từ cự ly 30 mét của Paul Gascoigne.

Sau khi thay đổi luật đá lại từ mùa giải 1991–92 (thay nhiều trận đá lại bằng một trận đá lại và sút luân lưu sau hiệp phụ), những người thực hiện quả phạt đền đầu tiên trong giải đấu chính thức là cầu thủ của Rotherham United và Scunthorpe United, với chiến thắng 7–6 thuộc về Rotherham. Ở các vòng sơ loại, quy định đá lại nhiều lần vẫn tồn tại cho đến mùa 1996/97, với trận đấu giữa Morecambe và Lancaster City vào ngày 4 tháng 11 năm 1996 là trận đá lại lần thứ hai cuối cùng.

Năm 1993, lần đầu tiên cả hai trận bán kết đều được tổ chức tại sân vận động Wembley, một trận giữa Arsenal và Tottenham, trận kia giữa Sheffield Wednesday và Sheffield United. Năm 1993 cũng diễn ra trận đá lại chung kết Cúp FA cuối cùng trong lịch sử, với việc Arsenal đánh bại Sheffield Wednesday 2–1. Arsenal trở thành đội bóng đầu tiên giành được cả Cúp FA và Cúp Liên đoàn trong cùng một mùa giải, đánh bại Sheffield Wednesday ở cả hai trận chung kết.

Năm 1999, trận đá lại bán kết Cúp FA cuối cùng đã diễn ra. Từ năm 2000 trở đi, FA quyết định bất kỳ trận bán kết và chung kết nào cũng sẽ tiến hành đá hiệp phụ và sút luân lưu thay vì đá lại. Năm 1999, dưới áp lực của FA, Manchester United trở thành đội đương kim vô địch Cúp FA đầu tiên không tham gia bảo vệ danh hiệu khi họ rút lui khỏi giải để tham dự Giải vô địch bóng đá thế giới các câu lạc bộ (FIFA Club World Championship) lần đầu tiên tại Brazil. Để quyết định đội thay thế họ, một lễ bốc thăm "lucky losers" (đội thua may mắn) đã được tổ chức gồm 20 đội bị loại ở vòng hai; Darlington là đội được chọn.

Thế kỷ 21

Việc tái thiết sân Wembley đã khiến trận chung kết lần đầu tiên được tổ chức ngoài biên giới nước Anh, với các trận chung kết từ năm 2001–2006 diễn ra tại Sân vận động Thiên niên kỷ (Millennium Stadium) ở Cardiff.

Sau khi sân vận động Wembley mới khánh thành, trận chung kết đã quay trở lại đây, nhưng các trận bán kết vẫn được chơi ở các sân trung lập. Tuy nhiên, vào năm 2003, FA thông báo rằng tất cả các trận bán kết trong tương lai sẽ được chơi tại Wembley mới, và quy định này bắt đầu có hiệu lực từ năm 2008.

Bắt đầu từ mùa giải 2016–17, tất cả các trận tứ kết sẽ được phân định thắng thua ngay trong ngày (hòa sẽ đá hiệp phụ và sút luân lưu) thay vì đá lại nếu có tỉ số hòa.

Bắt đầu từ mùa giải 2024–25, các trận đá lại đã bị bãi bỏ hoàn toàn từ vòng một trở đi nhằm giảm bớt sự tắc nghẽn của lịch thi đấu. Quyết định bãi bỏ đá lại được đưa ra sau cuộc tham vấn chỉ giữa Hiệp hội Bóng đá và Ban tổ chức Premier League. Các câu lạc bộ thuộc EFL (Giải bóng đá Anh) và các hạng dưới không được tham vấn, và khi biết về những thay đổi này, một số lượng lớn các câu lạc bộ đã đưa ra tuyên bố chỉ trích công khai FA.

Sự chỉ trích cũng đến từ các quan chức chính phủ, người phát ngôn của Thủ tướng nói rằng: "Các trận đấu giữa David và Goliath là một phần sự kỳ diệu của cúp và chúng tôi biết rằng các trận đá lại là nguồn thu nhập đáng quý cho các câu lạc bộ nhỏ hơn trong nhiều năm qua". Lãnh đạo phe đối lập Keir Starmer cũng cho rằng đây là một "quyết định sai lầm" vì đá lại là "một phần truyền thống của Cúp FA".

Kỷ lục vô địch và số lần tham dự chung kết

Thành tích theo đội bóng

Kể từ khi được thành lập, Cúp FA đã có 45 câu lạc bộ khác nhau giành chức vô địch. Câu lạc bộ Queen's Park đã không còn đủ điều kiện tham dự Cúp FA sau một phán quyết của Hiệp hội Bóng đá Scotland vào năm 1887.

Thành tích theo cá nhân

Kỷ lục cầu thủ giành nhiều Cúp FA nhất thuộc về Ashley Cole với 7 lần (cùng Arsenal vào các năm 2002, 2003, 2005 và cùng Chelsea vào các năm 2007, 2009, 2010, 2012). Với chiến thắng của Chelsea trước Portsmouth năm 2010, Cole đã phá kỷ lục 5 lần vô địch vốn được nắm giữ bởi Charles Wollaston, Arthur Kinnaird và Jimmy Forrest.

Cole đã góp mặt trong 8 trận chung kết (từng ở bên đội thua cuộc cùng Arsenal năm 2001). Kỷ lục tham dự nhiều trận chung kết nhất là 9 lần, do Arthur Kinnaird nắm giữ.

Kỷ lục huấn luyện viên giành nhiều Cúp FA nhất thuộc về Arsene Wenger với 7 lần (cùng Arsenal vào các năm 1998, 2002, 2003, 2005, 2014, 2015 và 2017).

Nhiều bàn thắng nhất

Harry Cursham của Notts County là người ghi nhiều bàn thắng nhất tại Cúp FA với 49 bàn sau 44 lần ra sân từ năm 1877 đến 1891. Cursham đã giữ kỷ lục này liên tục kể từ năm 1887. Người tiến gần nhất đến việc phá vỡ kỷ lục lâu đời này là Ian Rush, người đã ghi 44 bàn thắng tại Cúp FA trong sự nghiệp từ 1979 đến 1998.

W. "Doc" Dowden đã ghi 19 bàn tại Cúp FA cho Wimbledon trong mùa giải 1929/30. Đây được tin là kỷ lục cá nhân trong một mùa giải. Nếu chỉ tính các vòng đấu chính thức (rounds proper), tổng số bàn thắng cao nhất thuộc về Albert Brown, người đã ghi 15 bàn cho Tottenham vào mùa 1900/01.

Khi Peter Osgood ghi bàn cho Chelsea trong trận chung kết năm 1970, ông trở thành cầu thủ cuối cùng cho đến nay (và là người thứ 9 trong lịch sử) ghi bàn trong mọi vòng đấu của giải.

Trong một cặp đấu giữa Bournemouth & Boscombe Athletic gặp Margate, Ted MacDougall đã ghi tới 9 bàn trong chiến thắng 11–0 của Bournemouth.